De l’égalité entre les êtres humains : Μια φιλοσοφική διερεύνηση της ισότητας

 

Ἐπὶ τῆς ἰσότητος τῶν ἀνθρώπων: Μια φιλοσοφική διερεύνηση

Στην εποχή της ατομικής προβολής και της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, η φράση «κανένας άνθρωπος δεν είναι κάτι παραπάνω από τους υπόλοιπους» αρχίζει να ηχεί ως αντίσταση γιατί δεν είναι απλώς μια ηθική θέση αλλά μια υπαρξιακή δήλωση και μια άρνηση της ιεραρχίας που δεν θεμελιώνεται στην αρετή αλλά στις συγκυρίες, στην εξουσία ή στην ψευδαίσθηση της υπεροχής.

Ο Αριστοτέλης, αν και μίλησε για φυσικές διαφορές μεταξύ ανθρώπων, αναγνώρισε την κοινή λογική φύση ως θεμέλιο της πόλεως καθώς διαπίστωσε πως όλοι οι άνθρωποι γεννώνται με δυνατότητα λόγου και με ικανότητα ηθικής κρίσης. Αυτή η κοινή φύση λοιπόν δεν επιτρέπει την ουσιαστική υπεροχή του ενός έναντι του άλλου και με παρόμοιο τρόπο ο Πλάτων, παρά τις τάσεις του προς την αριστοκρατία του πνεύματος, αναζητούσε την δικαιοσύνη ως αρμονία και όχι ως κυριαρχία.

Ἡ πλάνη τῆς ἀξιοκρατίας

Η σύγχρονη κοινωνία προβάλλει την αξιοκρατία ως αντίδοτο στην αδικία αλλά η αξιοκρατία μετατρέπεται σε νέο είδος ιεραρχίας, όπου η αξία μετριέται με παραγωγικότητα, επιτυχία, ή κοινωνική αναγνώριση με συνέπεια ο άνθρωπος σε αυτές τις περιπτώσεις να γίνεται μέσο και όχι σκοπός. Εδώ συνεπώς η φράση του Καντ, «ο άνθρωπος ως σκοπός καθ’ εαυτόν»  χάνει την ισχύ της καθώς η αξία του ατόμου εξαρτάται από εξωτερικά και άλλα κριτήρια.

 Ἡ ἰσότητα ὡς ἀρετή

Η ισότητα δεν είναι δεδομένο· είναι ενάρετη επιλογή και είναι η συνειδητή άρνηση να θεωρήσει κανείς τον εαυτό του ανώτερο. Είναι η ταπεινότητα του Σωκράτη, που δηλώνει πως δεν γνωρίζει τίποτα και η αδελφότητα του Χριστού που πλένει τα πόδια των μαθητών του. 

Η ισότητα λοιπόν είναι πράξη και όχι θεωρία γιατί είναι η καθημερινή επιλογή του να βλέπει κανείς τον άλλο ως φορέα της ίδιας αξίας καθώς όλοι λαμβάνουν το ίδιο τάλαντο. 

Ἡ πολιτική διάσταση

Η δημοκρατία, στην αυθεντική της μορφή, δεν είναι απλώς ένα σύστημα αλλά είναι η πραγμάτωση της ισότητας.

 Όταν ο πολίτης δεν θεωρείται υπήκοος αλλά συγκυβερνήτης, όταν η φωνή του δεν ζυγίζεται με βάση την κοινωνική του θέση αλλά με βάση την ανθρώπινη υπόσταση, τότε η φράση «κανένας άνθρωπος δεν είναι κάτι παραπάνω» γίνεται θεμέλιο της πολιτείας.

Η φράση αυτή λοιπόν δεν είναι ουτοπία· είναι πρόκληση και είναι η υπενθύμιση ότι κάθε φορά που κοιτάμε τον άλλο αφ’ υψηλού, χάνουμε την ουσία του ανθρώπινου. Είναι η πίστις στο ότι η αληθινή υπεροχή δεν είναι να είσαι πάνω από τους άλλους, αλλά να είσαι δίπλα τους και η αντίληψη ότι η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία, αλλά τρόπος ζωής· και πραγματική ισότητα. Είναι όμως και το πιο αναγκαίο πράγμα στην ζωή του καθενός, η αγάπη προς την αλήθεια και η άρνηση του ψεύδους, των ειδώλων και κάθε είδους πλασματικής ιεραρχίας γιατί στον ελεύθερο κόσμο κανένας απολύτως δεν μπορεί να δειπνήσει με τους άλλους αν δεν φοράει τα κατάλληλα ενδύματα. 

---

De l’égalité entre les êtres humains : Une enquête philosophique

À l’ère de l’exaltation de l’individualité et de la stratification sociale, l’assertion selon laquelle «nul être humain ne surpasse les autres» se présente non seulement comme une position éthique, mais comme une déclaration existentielle et une contestation des hiérarchies fondées non sur la vertu, mais sur les contingences, le pouvoir ou l’illusion de la supériorité.

Aristote, bien qu’il ait reconnu l’existence de différences naturelles entre les individus, établit la nature rationnelle commune comme fondement de la cité. Tous les êtres humains, selon lui, naissent dotés de la faculté de raison et de discernement moral. Cette nature partagée exclut toute supériorité substantielle de l’un sur l’autre. De manière analogue, Platon, malgré son inclination pour une aristocratie de l’esprit, conçoit la justice comme une harmonie des parties de l’âme et de la cité, et non comme une domination.

L’illusion méritocratique

La société contemporaine érige la méritocratie en remède à l’injustice. Toutefois, celle-ci tend à se muer en une nouvelle forme de hiérarchie, où la valeur individuelle se mesure à l’aune de la productivité, du succès ou de la reconnaissance sociale. L’être humain devient alors un instrument, non une fin en soi. Ainsi, la maxime kantienne — « l’homme comme fin en soi » — perd de sa portée lorsque la dignité de la personne dépend de critères extérieurs et fluctuants.

L’égalité comme vertu

L’égalité ne saurait être considérée comme un donné naturel : elle constitue une exigence éthique, un choix vertueux. Elle implique le refus délibéré de se croire supérieur à autrui. Elle s’incarne dans l’humilité socratique — celle qui confesse l’ignorance — et dans la fraternité christique — celle qui s’abaisse pour servir. L’égalité est donc une praxis, non une abstraction : elle se manifeste dans le regard porté sur l’autre comme dépositaire d’une valeur intrinsèque, égale à la nôtre, car tous reçoivent le même talent.

La portée politique

La démocratie, dans son acception authentique, ne se réduit pas à un dispositif institutionnel : elle représente l’effectuation concrète de l’égalité. Lorsque le citoyen n’est plus perçu comme un sujet, mais comme un co-gouvernant ; lorsque sa voix n’est pas pondérée selon son statut social, mais selon sa dignité humaine, alors l’énoncé « nul être humain ne surpasse les autres » devient le socle de la cité.

Ainsi, cette phrase n’est nullement une utopie : elle est une provocation, une interpellation. Elle nous rappelle que chaque fois que nous regardons autrui de haut, nous perdons l’essence même de l’humain. Elle est foi en ceci : que la véritable supériorité ne consiste pas à s’élever au-dessus des autres, mais à se tenir à leurs côtés. Elle est la conviction que la philosophie n’est pas une théorie abstraite, mais une manière de vivre — une égalité vécue.

Et cette égalité est aussi ce qu’il y a de plus nécessaire dans la vie de chacun : l’amour de la vérité, le refus du mensonge, des idoles et de toute hiérarchie illusoire. Car dans un monde libre, nul ne peut partager le repas avec les autres s’il ne porte les habits convenables — ceux de la dignité, de la vérité, et de la reconnaissance mutuelle.

Le renouveau de la virtue ethics