Φιλοσοφία Περιβάλλον

 

Η Περιβαλλοντική Φιλοσοφία και η Ηθική της διαχείρισης Πόρων

Η οικολογική φιλοσοφία δεν είναι απλώς μια επιστημονική προσέγγιση του περιβάλλοντος, αλλά μια βαθιά ανθρωποκεντρική και ηθική θεώρηση της σχέσης μας με τη φύση. 

Από τον Πυθαγόρα και τον Ορφισμό έως τη βαθιά οικολογία του 20ού αιώνα, η διαχείριση των φυσικών πόρων εγείρει κρίσιμα ηθικά ερωτήματα πέρα από τα πρακτικά ζητήματα που προκύπτουν καθώς η κακή διαχείριση των φυσικών πόρων δεν είναι ένα τωρινό φαινόμενο αλλά ένα φαινόμενο που βρίσκεται παγκόσμια σε έξαρση.

Το άρθρο αυτό μπορεί να εμπνεύσει τους αναγνώστες να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με το περιβάλλον, αντλώντας σοφία από την αρχαία ελληνική σκέψη και την διδασκαλία του Ιησού.

Αρχαίες Σχολές Σκέψης και Οικολογική Ηθική

Πυθαγόρας

Η φύση ως αριθμητική αρμονία. 

Η αποχή από τη βρώση ζώων δεν είναι απλώς πρακτική, αλλά έκφραση σεβασμού προς την κοσμική τάξη.

Ορφισμός

Η πνευματική κάθαρση μέσω της αποχής από τη βία προς τα έμβια όντα. 

Η φύση λειτουργούσε σαν πεδίο εξαγνισμού της ψυχής. και δεν θυσίαζαν ζώα στους βωμούς, παρόλο που εκείνη την εποχή ήταν έθιμο οι θυσίες. 

Στην εποχή μας, θυσιάζονται τα ζώα στον βωμό του χρήματος , ένα σχόλιο που αποκαλύπτει την ηθική οπισθοδρόμηση της σύγχρονης κοινωνίας.

Πλάτων

Η φύση ως αντανάκλαση του κόσμου των Ιδεών. Η οικολογική ισορροπία είναι απαραίτητη για την αρμονία του σύμπαντος.

Αριστοτέλης

Η τελεολογία της φύσης υποδεικνύει ότι κάθε ον έχει σκοπό. 

Η φροντίδα του περιβάλλοντος είναι αρετή.

Επίκουρος 

Η φύση ως πηγή ηδονής και αταραξίας. 

Η οικολογική συνείδηση είναι μέσο για την ψυχική ισορροπία.

Στωικοί αρχαίας Ελλάδας

Ζωή «κατά φύσιν» σημαίνει αρμονική συμβίωση με τους φυσικούς νόμους.

Οι στωικοί φιλόσοφοι εστίασαν στην αρμονία του ανθρώπου με τη φύση και την αποδοχή του φυσικού νόμου.

Οι Στωικοί πίστευαν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. 

Θεωρούσαν ότι ένας άνθρωπος δεν είναι μονάχα πολίτης της πολιτείας 

που γεννήθηκε αλλά και πολίτης όλου του κόσμου (Brun 2007).

Οι αξίες των Αρχαίων Ελλήνων σε σχέση με τη φύση

Οι Αρχαίοι Έλληνες αντιμετώπιζαν τη φύση με βαθύ σεβασμό και φιλοσοφική ενσυναίσθηση. Μέσα από τη μυθολογία και τη φιλοσοφία τους, ανέδειξαν αξίες που παραμένουν επίκαιρες και ουσιαστικές για τη σύγχρονη οικολογική κρίση.

 Μυθολογία και Φύση

• Το μέτρο: Η ισορροπία στη σχέση ανθρώπου-φύσης θεωρούνταν απαραίτητη για την αρμονική συνύπαρξη.

• Η ύβρις: Η υπέρβαση των φυσικών ορίων οδηγούσε σε τιμωρία, δείχνοντας την ιερότητα της φύσης.

• Η αρμονία: Αντιπροσώπευε την ισορροπία δυνάμεων και την επικοινωνία με το θείο.

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

• Εστίασαν στην επιστημονική διερεύνηση της φύσης.

• Πίστευαν στην κοσμική δικαιοσύνη που ρυθμίζει τις αντιμαχόμενες δυνάμεις.

• Ανέδειξαν την αρμονία των στοιχείων ως θεμέλιο της φυσικής τάξης.

 Στωικοί Φιλόσοφοι

• Προέβαλαν την ηθική, τη λογική και την εναρμόνιση με τη φύση ως υπέρτατες αξίες.

• Υποστήριξαν την αδιαφορία για τα υλικά αγαθά και την εσωτερική ελευθερία.

• Οραματίστηκαν μια κοινωνία βασισμένη στην αρετή, την ισότητα και την αλληλεγγύη.

 Σύγχρονη Αντανάκλαση

• Οι Αρχαίοι Έλληνες προέβλεψαν τις συνέπειες της απληστίας και της απομάκρυνσης από τη φύση.

• Η λύση στα οικολογικά προβλήματα δεν είναι μόνο τεχνολογική αλλά παιδευτική και φιλοσοφική.

• Προτείνεται μια μη καταναλωτική κοινωνία με λιγότερη ύλη και περισσότερη συνείδηση.

 Οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι καθώς είχαν αντίληψη του λόγου της αλήθειας θα πρότειναν τη δημιουργία μιας κοινωνίας μη υπερκαταναλωτικής, με περισσότερη ευσυνειδησία. 

---

Υπαρξιστική Προσέγγιση

Οι υπαρξιστές, όπως ο Χάιντεγγερ και ο Σαρτρ, εστιάζουν στην αυθεντική στάση απέναντι στην ύπαρξη. Η φύση δεν είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης αλλά μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας. 

Η καταστροφή της φύσης είναι υπαρξιακή αλλοτρίωση.

---

Σύγχρονη Οικολογική Φιλοσοφία

 Βαθιά Οικολογία

Η βαθιά οικολογία (Arne Naess) προτείνει μια ριζική αναθεώρηση της σχέσης ανθρώπου-φύσης:

Η φύση έχει εγγενή αξία ανεξάρτητα από τη χρησιμότητά της.
Προτείνεται μείωση ανθρώπινου πληθυσμού για ενίσχυση της βιοποικιλότητας.
Ολιστική προσέγγιση: η ποιότητα ζωής υπερέχει του καταναλωτισμού.
Η τεχνολογία δεν είναι η λύση αν δεν αλλάξουν οι ιδεολογικές βάσεις της κοινωνίας.

(Η Βαθιά Οικολογία δεν απαιτεί ομοιομορφία στο τι κάνουμε, δεν θέτει περιορισμούς για το τι είδους οικολογική δράση θα αναπτύξουμε, δεν ορίζει επακριβώς τις στρατηγικές που θα ακολουθήσου ε ούτε και ας εφοδιάζει ε οδηγίες ή κάποιο τυπολόγιο για το πώς πρέπει να δράσουμε σε κάθε περίπτωση. Αποτελεί απλώς ένα κοινό τόπο ορισμένων γενικών αρχών και ιδεωδών –όπως η μη χρήση βίας, η αναγνώριση αξίας σε κάθε μορφή ζωής κ.ά.– τα οποία διαπνέουν την οικολογική δράση ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Σκοπεύει, εκτός των άλλων, στην «διατήρηση της συνοχής, σε περιορισμένο πλαίσιο αναφοράς, μιας κοινότητας που βρίσκεται σε απεγνωσμένη σύγκρουση με γιγαντιαίες δυνάμεις» [Naess, 1992, 127]. )

Απαντήσεις στις ενστάσεις που έχουν διατυπωθεί

Οι υποστηρικτές της βαθιάς οικολογίας έχουν απαντήσει με φιλοσοφική συνέπεια στις ενστάσεις που έχουν διατυπωθεί. 

 1. Αντι-ανθρωποκεντρισμός vs. Ανθρώπινη Ευθύνη

Οικολόγοι, όπως ο Arne Naess, υποστηρίζουν ότι η ευθύνη του ανθρώπου δεν προκύπτει από ανωτερότητα, αλλά από συνειδητότητα. Ο άνθρωπος είναι μέρος του οικοσυστήματος, αλλά έχει μοναδική ικανότητα ηθικής κρίσης. Άρα, η ευθύνη του είναι να προστατεύει, όχι να κυριαρχεί.

 2. Μείωση πληθυσμού vs. Ανθρώπινα Δικαιώματα

Η πρόταση για μείωση πληθυσμού δεν αφορά καταναγκασμό, αλλά εθελοντική αλλαγή στάσης: περιορισμός υπερκατανάλωσης, ενίσχυση της οικολογικής παιδείας, και ενσυνείδητη επιλογή ζωής. 

Οι υποστηρικτές τονίζουν ότι η ποιότητα ζωής υπερέχει της ποσότητας.

3. Εγγενής αξία όλων των όντων vs. Πρακτική επιβίωση

Η βαθιά οικολογία δεν αρνείται τις ανθρώπινες ανάγκες, αλλά προτείνει ελαχιστοποίηση της βλάβης και σεβασμό στη ζωή. Η χρήση πόρων πρέπει να γίνεται με συναίσθηση και όχι με ωφελιμιστική λογική.

 4. Ολισμός vs. Ατομική Δράση

Αναγνωρίζουν ότι η αλλαγή ξεκινά από το άτομο, αλλά οδηγεί σε συλλογική μεταμόρφωση. 

Η προσωπική στάση είναι το πρώτο βήμα για την αναδόμηση των κοινωνικών και πολιτικών δομών που θα ενσωματώσουν την οικολογική ηθική.

 Κοινωνική Οικολογία – Murray Bookchin

Μια πρόταση επαναπροσδιορισμού του σύγχρονου πολιτισμού.

Η οικολογική κρίση είναι απόρροια κοινωνικών ιεραρχιών και εξουσίας:

Απαιτείται κοινωνικός μετασχηματισμός προς αποκεντρωμένες κοινότητες και άμεση δημοκρατία.
Ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης και όχι κυρίαρχός της.

Ενσωμάτωση οικολογίας στην κοινωνική δικαιοσύνη.

Οικολογία χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη είναι ημιτελής.

• Θεωρείται «ρηχή» από υποστηρικτές της βαθιάς οικολογίας.

• Εστιάζει περισσότερο στην κοινωνία παρά στην σχέση με τη φύση.

Οικοφεμινισμός

Κεντρική ιδέα: Η καταπίεση της φύσης και των γυναικών είναι αλληλένδετες. 

Ενίσχυση της φροντίδας, της ενσυναίσθησης και της μη βίαιης σχέσης με τη φύση.
Αναγνώριση της συμβολής των γυναικών στην οικολογική δράση.

Κριτική στον καπιταλισμό και την πατριαρχία. 

Κάποιες εκδοχές θεωρούνται ουσιοκρατικές (π.χ. γυναίκα = φύση).

Διαφορετικές τάσεις: σοσιαλιστικός, πνευματικός, κριτικός οικοφεμινισμός.

---

Θεωρία	Εστίαση	Προτεινόμενη δράση	Κριτική
Βαθιά Οικολογία	Πνευματική-οντολογική	Ριζική αλλαγή κοσμοθεωρίας	Αφηρημένη, αντι-ανθρωπιστική
Οικοφεμινισμός	Φύλο & φύση	Φροντίδα, ισότητα, ενσυναίσθηση	Ουσιοκρατία, εσωτερικές διαφωνίες
Κοινωνική Οικολογία	Κοινωνική δομή	Πολιτική μεταρρύθμιση, κοινοτισμός	Έλλειψη πνευματικής βάσης

Κάποια συμπεράσματα

Η φιλοσοφία  ενώνει την οικολογική σκέψη με την ηθική καθώς η διαχείριση των πόρων αφορά τον καθένα που έχει νόηση και συνείδηση αλλά δεν μπορεί να δώσει πρακτικές λύσεις σε ακραίες συνθήκες.

Ο άνθρωπος καθορίζεται από την συνειδητή του στάση και από το τι έχει στην καρδιά του. 

Η κακή και άνιση διαχείριση παγκοσμίως έχει δημιουργήσει αντιδράσεις και «φιλοσοφικούς» διαλόγους αλλά ουσιαστικές λύσεις μπορούν να δοθούν μόνο σε καθεστώς παγκόσμιας ειρήνης και συνεννόησης.

Οι πόλεμοι και οι ανισότητες μπορούν να φέρουν μόνο την καταστροφή, την ερήμωση και όλα τα δεινά αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να φέρουν την ειρήνη και την συνεννόηση γιατί οι συμφωνίες που είναι αποτελέσματα εχθροπραξιών δεν είναι συμφωνίες ειρήνης αλλά αποτελέσματα εξαναγκασμών.

Όπως έγραψα στην εισαγωγή το άρθρο αυτό μπορεί να εμπνεύσει τους αναγνώστες να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με το περιβάλλον, αντλώντας σοφία από την αρχαία ελληνική σκέψη. Επειδή όμως κάτι λείπει και η φιλοσοφία είναι η αγάπη για την σοφία παραθέτω το παρακάτω αυτούσιο απόσπασμα από την διδασκαλία του Ιησού. 

«ΕΙΡΗΝΗ ΥΜΙΝ»

Μέριμνα καὶ ἐμπιστοσύνη εἰς τὸν Θεόν

 

25 Διὰ τοῦτο λέγω ὑμῖν, μὴ μεριμνᾶτε τῇ ψυχῇ ὑμῶν τί φάγητε καὶ τί πίητε, 

μηδὲ τῷ σώματι ὑμῶν τί ἐνδύσησθε· οὐχὶ ἡ ψυχὴ πλεῖόν ἐστι τῆς τροφῆς 

καὶ τὸ σῶμα τοῦ ἐνδύματος;

26 Ἐμβλέψατε εἰς τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ, ὅτι οὐ σπείρουσιν 

οὐδὲ θερίζουσιν οὐδὲ συνάγουσιν εἰς ἀποθήκας, 

καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος τρέφει αὐτά· 

οὐχ ὑμεῖς μᾶλλον διαφέρετε αὐτῶν;

27 Τίς δὲ ἐξ ὑμῶν μεριμνῶν δύναται προσθεῖναι ἐπὶ τὴν ἡλικίαν αὐτοῦ πῆχυν ἕνα;
28 Καὶ περὶ ἐνδύματος τί μεριμνᾶτε; καταμάθετε τὰ κρίνα τοῦ ἀγροῦ πῶς αὐξάνει·

 οὐ κοπιᾷ οὐδὲ νήθει·

29 λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι οὐδὲ Σολομὼν ἐν πάσῃ τῇ δόξῃ αὐτοῦ περιεβάλετο ὡς ἓν τούτων.

30 Εἰ δὲ τὸν χόρτον τοῦ ἀγροῦ, σήμερον ὄντα καὶ αὔριον εἰς κλίβανον βαλλόμενον, 

ὁ Θεὸς οὕτως ἀμφιέννυσιν, οὐ πολλῷ μᾶλλον ὑμᾶς, ὀλιγόπιστοι;
31 Μὴ οὖν μεριμνήσητε λέγοντες, τί φάγωμεν ἢ τί πίωμεν ἢ τί περιβαλώμεθα;

32 Πάντα γὰρ ταῦτα τὰ ἔθνη ἐπιζητεῖ· οἶδε γὰρ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος 

ὅτι χρῄζετε τούτων ἁπάντων.

33 Ζητεῖτε δὲ πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ,

 καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν.
34 Μὴ οὖν μεριμνήσητε εἰς τὴν αὔριον· ἡ γὰρ αὔριον μεριμνήσει τὰ ἑαυτῆς· 

ἀρκετὸν τῇ ἡμέρᾳ ἡ κακία αὐτῆς.

-www.synaxarion.gr

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Αρχαία και Κλασική Φιλοσοφία

Πλάτων, Τίμαιος, Νόμοι
Αριστοτέλης, Περί Ψυχής, Ηθικά Νικομάχεια
Πυθαγόρας – Δευτερογενείς πηγές: Porphyry, Iamblichus
Ορφικά Κείμενα – Ύμνοι, Θεογονία
Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα

 Υπαρξισμός και Σύγχρονη Φιλοσοφία

Heidegger, Το Είναι και ο Χρόνος
Sartre, Η Υπαρξιστική Ηθική
Arne Naess, Ecology, Community and Lifestyle
Bookchin, The Ecology of Freedom, What is Social Ecology?

 Ελληνική Βιβλιογραφία για Βαθιά Οικολογία

Παπαγιαννόπουλος Φίλιππος, Περιβαλλοντική Ηθική – Το Κίνημα της Βαθιάς Οικολογίας, ΕΜΠ διαθέσιμο σε PDF

 Ελληνική Βιβλιογραφία για Κοινωνική Οικολογία

Bookchin Murray, Τι είναι Κοινωνική Οικολογία, εκδ. Βιβλιοπέλαγος περιγραφή βιβλίου
Κοντιζά & Φιλιππίδου, Κοινωνική Οικολογία: Άμεση Δημοκρατία, Κοινοτισμός και Οικολογία, ΑΠΘ πλήρης εργασία σε PDF
Wikipedia: Κοινωνική Οικολογία – Murray Bookchin

---